Ik geef deze stad zelden mijn naam. Ik loop liever onherkenbaar langs de kade, tussen fietsers en de meeuwen die de herfstwind schuin doorklieven. Het water van de Maas glanst als gesmolten tin. Vanaf de minaret bij het plein zindert de oproep tot gebed over de gevels—rustig, gedragen, niet luider dan het carillon dat ooit op hetzelfde uur de markt bijeen riep. Soms worden klanken herinneringen; soms worden herinneringen regels.

Ze noemen dit nu een islamitische staat. Juristen hebben er een precieze term voor: de grondwet verwijst naar “de islamitische traditie als moreel kompas” en naar “vrijheid van geweten als onvervreemdbaar recht.” In de praktijk is het minder dramatisch en tegelijkertijd intiemer dan slogans. Vrijdag is een halve rustdag geworden—kantoren sluiten rond twaalven, middaglicht plakt op ramen van trams die dan voller zitten. Zondagen zijn niet langer vanzelfsprekend heilig; sommige winkels draaien juist extra uren. In de supermarkten zijn de halal-logo’s prominenter, maar de schappen met oude kazen en borrelworst liggen er nog. Niemand neemt ze weg, maar ze zijn verhuisd naar de achterwand, net buiten het oog van de automatische schuifdeur. Verplaatsingen die je alleen merkt als je er al een leven lang komt.

Ik leer deze stad opnieuw lezen via de verhalen van mensen die niet in de geschiedenisboeken zullen belanden. De eerste is Amina, kapster, die me in haar salon een tea tree-geur in de jas blaast. “Ik draag mijn hoofddoek al sinds mijn zestiende,” zegt ze, de schaar tikkend, “en ik heb het gevoel dat ik sinds vorig jaar pas écht kan ademen.” Ze bedoelt daarmee de kleine dingen: oefeningen op school waarbij docenten nu standaard vragen welke ruimte iemand nodig heeft; de sportclub die doucheruimtes met gordijnen heeft voorzien; een gemeentelijk formulier waarin de optie staat om af te zien van handdrukken zonder extra uitleg. “Nooit verplicht,” zegt ze nadrukkelijk, “alleen gezien.”

De tweede is Gerard, 73, die een bakkerij runt die naar boter en kaneel ruikt. Hij zet een broodje in mijn hand nog voordat ik kan betalen. Zijn vrouw is vorig jaar gestorven; de foto staat tussen de eierkoeken. “Ze had er moeite mee,” zegt hij, “maar niet met mensen—met verandering.” Hij wijst naar het nieuwe wijkhuis, waar vrijwilligers uit verschillende moskeeën en een kerk de voedselbank organiseren. “Je weet wat het rammelt in de politiek,” zegt hij, “maar hier… hier is het gewoon brood.”

De derde is Layla, student rechten, die twee keer per week Russische literatuur leest bij een leesclub in de bibliotheek. Ze lacht terwijl ze haar telefoon laat zien: TikToks met gedichten, dansjes in een jas tot op de enkels, een hijab als vliegerlint. “Weet je wat het is,” zegt ze, “ze noemen dit een islamitische staat, maar voor mij is het vooral een land dat mezelf eindelijk op de eerste bladzijde schrijft.” Dan: “En tegelijk ben ik bang voor anderen die niet op die bladzijde passen. Ik wil niet dat mijn vrijheid hun stilte wordt.”

Er zijn regels die je voelt als een hand op je schouder, niet als een vuist. Overheidsgebouw in, capuchon af. In de rechtbank hangt geen crucifix meer, maar aan de wand hangt een versregel in abstract kalligrafisch zwart, naast een bronzen plaquette over gewetensvrijheid. Alcohol schenken kan, maar vergunningen zijn strenger, en cafés zijn creatief geworden: cocktailbars met granaatappel en munt, gin op de kaart als discreet geheim. Seksuele voorlichting op scholen is uitgebreid, niet ingeperkt; er wordt nu expliciet gesproken over toestemming, schaamte en de kunst van grenzen. Dat was er nodig, zeggen de docenten, ook vóór dit alles.

En toch. Verhalen die niet in lijsten passen, schuren als zand in je schoen.

Een dichter vertelt me dat een festival zijn optreden inkortte “omdat de beeldvorming anders zou wegdrijven.” Een cartoonist krijgt geen subsidie meer omdat zijn satirische reeks “de dialoog niet bevordert.” Geen verbod, geen bewaker; alleen een dossier dat glad door vingers glijdt. In een museum zijn twee naakten tijdelijk weggehaald tijdens een schoolbezoek, “om misverstanden te voorkomen.” Het kwam terug, werd gezegd; het hing weer. Maar het eerste verwijderen blijft plakken aan het doek, als een transparante vlek die je alleen ziet als je het weet.

Ik interview een imam die in een oud schoolgebouw een buurthuis runt. Hij vertelt over daklozenopvang, taalmaatjes, stille avonden waarop jongeren huiswerk maken. “De mensen zien de minaret,” zegt hij, “maar ik zie koffie zetten.” Hij begrijpt mijn vragen over kunst en satire en lacht schamper. “Vrees is een slechte theoloog en een nog slechtere redacteur,” zegt hij. “Maak ruimte. Laat mensen beledigd zijn en laat anderen troosten. Een rechtszaak is niet het antwoord op elk ongemak.” Ik schrijf zijn woorden op, en voel hoe ze in mijn notitieboekje wegen.

’s Avonds fiets ik langs het water. In een park speelt een band op loopstation: een flard melancholische zang die schaamteloos boven Akkoorden uit stijgt, dan een pauke van plastic emmers. Twee vrouwen in lange jurken slaan ritmes, een man in spijkerjas rapt zachtjes. Iemand verkoopt suikerrijke limonade uit een thermos; iemand anders deelt dadels uit omdat het bijna tijd is om te eten. De stad ademt en ademt terug.

Mijn telefoon trilt. Een collega stuurt een link naar een opiniestuk: “We zijn onszelf kwijtgeraakt.” Er staat een foto bij van een luidruchtige demonstratie op het Binnenhof, vlaggen die elkaar overschreeuwen. Ik ken die geluiden. Ze zijn echt, ze doen ertoe. Maar ze zijn niet alles. Ik denk aan Fatima, die de jeugdafdeling van de bibliotheek runt en mij fluisterend toevertrouwde dat de uitleen van poëziebundels is verdubbeld. Aan Gerard, die bij de Ramadanmarkt zijn krentenbollen gratis meegaf “omdat iedereen toch moet eten.” Aan de school waar religieuze kleding even vanzelfsprekend is als spijkerbroeken en regenjassen—en waar een docent de klas stil kreeg door te zeggen: “Wie ook je God is, of niemand, we doen vandaag hetzelfde proefje met azijn en baking soda. Dat is chemie, geen referendum.”

Soms vragen mensen me: “Wanneer is het begonnen?” Alsof er één avond was waarop de lichten uit en andere aangingen. Maar steden veranderen als zeeën: weinig golven hebben een naam, en toch schuift de kust elk jaar. De economische crisis toen; de migratie, de vergrijzing; een generatie die religie terugbracht als taal voor betekenis; politici die hun vingers natmaakten aan die wind; een meerderheid die moe werd van eeuwige cultuurstrijd en koos voor praktische oplossingen; een minderheid die bang werd en een andere minderheid die opgelucht ademhaalde. En overal daartussen gewone levens die verder gingen: een diploma, een scheiding, een nieuwe baan, een straatfeest, een brief van de Belastingdienst die altijd te vroeg komt.

Ik ben geen scheidsrechter van tijdgeest. Ik ben alleen iemand die luistert en woorden weegt. Maar als u, lezer, een boodschap zoekt—niet van de staat, niet van de moskee, niet van het café met granaatappelcocktails—dan is het deze: samenlevingen zijn geen statische uitvindingen. Ze zijn dagelijkse afspraken, slordig en kostbaar, gemaakt op schoolpleinen, loketten, keukentafels en pleinen met muziek. Als we ze “islamitisch” of “seculier” noemen, is dat de schaduw van een veel eenvoudiger vraag: hoe beschermen we elkaars ruimte zonder elkaars stem te dimmen?

Wat mij betreft is vrijheid niet een vlag, maar een gewoonte. Ze wordt geoefend in het kleine: in het laten staan van het schilderij tijdens het schoolbezoek, in het toelaten van het gedicht dat schuurt, in het recht van Gerard om zijn krentenbol met boter te smeren en van Amina om niet de uwe te schudden zonder haar baan te verliezen. Vrijheid is de speling in de schroef die voorkomt dat de boel knapt. En geloof—elk geloof, ook het mijne in het papier—verdraagt die speling als het zeker is van zichzelf.

Boven de rivier zetten de meeuwen nog een rondje in tegenlicht. De gebedsoproep sterft weg, ergens begint een kerkkoor te repeteren. Ik fiets verder, onzichtbaar, en denk: misschien is de vraag niet of Nederland verandert in een islamitische staat, maar of wij, terwijl we veranderen, moedig genoeg zijn om elkaars verhaal mee te blijven schrijven. Dat is geen angst en geen triomf. Dat is werk. En het is elke dag opnieuw te doen.